Os soportes da escritura

Hoxe en día atopamos libros en calquera lugar ao que imos e rara é a casa que non conta cando menos con un par de exemplares; as temáticas son infinitas, desde libros de aventuras a misterio, de enciclopedias a grandes clásicos, hai milleiros de libros e de historias. Os avances tecnolóxicos foron máis alá e os libros electrónicos están xa a orde do día, podemos levar sen decatarnos centos de libros con nós a calquera lugar, e escoller aquel que máis se nos antolle mentras agardamos o tren ou estamos de vacacións. O tanxible deu paso ao intanxible.

Pero todos sabemos que esto non sempre foi así, dende a aparición da escritura, alá polo ano 3200 a.C ata hoxe, moitos foron os soportes que se utilizaron para escribir e as temáticas, como non, tamén moi distintas.

Aínda que non é escritura propiamente dita, sí que o podemos considerar como un sistema de comunicación, polo que non podemos deixar de nomear as grandes pedras e o interior das covas como soportes para gravar os petroglifos ou as pinturas rupestres.

     ^{Petroglifo en Anllo, Sober.Fonte O Colado do Vento}

En sentido estricto, a escritura máis antiga coñecida é a cuneiforme sumeria (aproximadamente no 3200 a.C) que se conserva en tabliñas de arxila, polo que podemos decir que este é o material sobre o 

que se conserva a escritura máis antiga. Son placas moi finas, de forma cadrada e coas esquinas algo redondeadas; cando aínda estaban húmidas e brandas incidíanse con unha cuña de metal, marfil ou madeira. A súa forma, xeralmente lisa pola parte en que se escribía e algo convexa pola cara oposta, facilitaba a súa almacenaxe en nichos, ocos na parede. A función das tablillas eran, básicamente rexistros de contabilidade e de actividades burocráticas, administrativas ou comerciais.

 Este era un material pesado, difícil de transportar e moi fráxil.

A madeira tamén se usaba como soporte para a escritura; tiña a vantaxe de ser máis abundante, barata e doada de preparar e podía usarse para grabar mensaxes sen estar protexida pero normalmente  recubríase con cera ou estuco; formábanse dípticos ou trípticos con elas, e incluso se lles engadía unha especie de asas para suxeitalas.

Nas tablillas de cera esgrafiábase o texto con facilidade, con un estilo metálico ou outro obxecto punzante; os estilos tiñan no extremo oposto á punta, un acabado romo en forma de espátula co que se raspaba a cera, se aplastaba e alisaba reutilizándose novamente.

 A pedra é o material máis consistente, non precisa preparación e é moi duro e resistente. É o soporte por excelencia da epigrafía grega e, especialmente, da romana. En pedra grabábanse as inscripcións triunfais, votivas, sepulcrais, decretos, etc.

Para grabar unha escritura sobre a pedra realizábanse uhna serie de actividades ben definidas: cortar a pedra, darlle forma e facer molduras ou decoracións; os encargados destas tarefas eran o lapidarius ou o marmorarius. A continuación, deseñábase o espacio epigráfico que ía  ocupar na pedra e debuxábanse as liñas por onde se debían trazar as letras, así como as formas destas, con xeso, carbón ou materia similar; despois  o lapicida ou sculptor  esculpía a pedra. Non obstante, non todas as pedras necesitan destas fases na súa elaboración. Xeralmente esto dábase en inscricións monumentais públicas, ou sepulcrais privadas con intención de perdurabilidade e de exposición pública.

Edicto de Bembibre

Tamén os metais se usaban como soporte para escribir e o bronce é, sen dúbida, o máis importante; resultaba moi costoso e difícil de grabar, pero era moi prezado para escribir documentos xurídicos como decretos, leis, diplomas militares, leis de hospitalidade, etc

Ata aquí falamos dun tipo de soportes que podemos chamar inscritos, nos que a escritura se fixa por procedementos de incisión ou trazado coa punta seca e non só podían ser en arxila, pedra, madeira ou bronce senón que tamén se usaban os ósos, as cortizas das árbores e metais como o ouro.

Outro tipo de soportes son os chamados escritos nos que a escritura se escribe, debuxa, caligrafía ou imprime; ben con pinceis, plumas, lápices, rotuladores, etc.

Aquí atopamos materiais coma o papiro o cal constitúe un dos rasgos característicos da cultura exipcia; é unha planta palustre da familia das cipéraceas (cyperus papyrus), que crecía abundantemente gracias ao clima e ao carácter cenagoso das marxes do río Nilo en Exipto, así como en Siria, Etiopía e Palestina.

Non soamente se usaba para escribir senón tamén como alimento e como materia prima para elaborar cestas, roupas,vendaxes ou fármacos.

Para preparar o papiro para esribir había que cortar a planta e cortar a parte central do talo en láminas que se colocaban superpostas e entrecruzadas sobre unha táboa humedecida formando capas que constituían a trama característica do papiro; golpeábanse para alisar o tecido, prensábanse e logo secábanse ao sol; as follas resultantes únense con unha pasta feita de auga, fariña e vinagre, logo facíanse rollos de papiro con unhas vinte follas (tomus)

 

 Escribíase sobre el con un cálamo feito de xunco cortado a bisel.

Outro dos soportes ben coñecidos foi o pergameo, máis consistente e abundante que o papiro aínda que de factura moi laboriosa tamén; a  pel dun animal, normalmente becerro, cabra, ovella ou carneiro, deixábase a remollo en auga durante un prolongado período de tempo, logo dábaselle cal para eliminar a epidermis, evitar que pudrira e eliminar o pelo; seguidamente  raspábase, estirábase e tensábase sobre un bastidor donde se continuaba raspando e se lle daba un tratamento de auga e pó calizo varias veces. Unha vez seco e quitado do bastidor apóiase nun cabalete e vólvese rascar e pulir con pedra pómez, agora en seco, para facela máis fina e flexible

A tradición atribúe o descubrimento do papel a Tsi Lun, un oficial do emperador chino da dinastía Han polo ano 105 d.C aínda que tardou bastante tempo en difundirse por Occidente, non é ata os séculos X e XI cando se empeza realmente a usar en Europa tardando en desprazar ao pergameo.

Segundo Lucien Febvre e Henri-Jean Martin, as análises microscópicas amosan que para confeccionar o papel se tecían fibras de cáñamo que ás veces se mesturaban con liño; desfacíanse nunhas pilas e  deixábanse macerar e fermentar en agua, para conseguir una pasta moi fina, a base de golpeala. Formábase un produto de fibriñas de celulosa que se depositaba nunha cubeta metálica a temperatura constante, na que se introducía un tamiz rectangular constituido por filamentos entrecruzados que compoñían unha trama. Segundo a disposición destes filamentos, así eran as formas e así daban lugar a distintos tipos de follas, xa que con este utensilio recollíanse as materias en suspensión que tiña a pasta de papel e con elas se formaba unha fina película que se extendía sobre un fieltro para secar. As follas resultantes prensábanse para alisalas e despois colábanse de unha en unha.

 

 

A aparición do papel supuxo un feito de gran relevancia xa que entre outras cousas era máis maleable, máis duradeiro e tamén máis barato; e aínda que o formato de follas unidas xa existía cos pergameos (os codex) vai ser coa aparición do papel cando ésta se extenda.

A reproducción dos codex (cadernos plegados, cosidos e encadernados, coñecidos  desde o s I, pero que non se difundiron ata o s. IV) ou de calquer outro documento facíase a man e qué mellor xeito de imaxinalo que a través do libro “El nombre de la Rosa” onde podemos encadrar a figura dos monxes copiando grandes libros.

 Neste senso, outro dos inventos de especial relevancia foi no s.XV a imprenta da man de Guttenberg e aínda que desde os s. VII - VIII os chineses, coreanos e xaponeses xa imprimían textos a través do uso de bloques de madeira será a imprenta de Guttenberg a que introduza a impresión tipográfica alfabética en Europa.